Последниве десетина дена се одржаа две конференции на кои централна тема беа односите ЕУ-Западен Балкан во контекст на влошениот имиџ на Брисел во регионот и растечкото влијание на Русија и Кина, анализира британскиот магазин BNE – Intellinews во свој текст за односите меѓу глобалните и локалните фактори во регионот.
На 3 мај, Европскиот комесар за проширување Оливер Вархеи пристигна во Белград на првиот чекор од својата регионална-посета низ Западен Балкан, носејќи вакцини за коронавирус (COVID-19). За време на посетата, Вархеи дистрибуираше вакцини донирани од ЕУ, и разговараше за изгледите за проширување – две теми од клучно значење во регионот аспирант за ЕУ.
Сепак, посетата на Вархеи доаѓа во моментот кога голем број земји од регионот веќе гледаат кон исток, особено кон Кина, бидејќи ЕУ – и покрај поддршката од 3,3 милијарди евра на регионот за време на пандемијата – пред јавноста ја губи битката против другиот свет особено во текот на минатата година.
Додека членките на ЕУ се бореа да набават вакцини за сопственото население, политичарите од земјите кандидати, особено албанскиот премиер Еди Рама, се жалат на напуштањето на регионот од Брисел откако ЕУ се соочи со сопствена криза. Испораката на Вархеи доаѓа откако Србија веќе зачекори во празнината и се етаблира како снабдувач на вакцини во регионот, а земјите-членки се пријавија за кинеската вакцина Синофарм и за рускиот Спутник В.
Земјите од Западен Балкан и геополитичката борба за влијание во регионот во ерата на пандемијата беа предмет на две онлајн панел дискусии организирани од европски тинк-тенкови последните денови.
Панелистите посочија дека блокадата за влез во ЕУ создава простор за другите актери да напредуваат.
„За жал, визијата за членство во ЕУ за Западен Балкан стана нејасна, подалечна и, исто така, помалку мотивирана. Кога создадовме празнина во регионот, другите влегоа со други идеи “, рече специјалниот претставник на ЕУ за дијалог Белград-Приштина, Мирослав Лајчак за време на онлајн конференцијата„ Геополитички игри на Балканот“ во организација на Италијанскиот институт за меѓународни политички студии (ISPI) )
ЕУ веќе се соочи со конкуренција првично од Русија и од неодамна од Кина во регионот. Коментирајќи ја и геополитичката состојба, Тена Прелец, научен соработник на Одделот за политика и меѓународни односи на Универзитетот во Оксфорд, вели: „пандемијата навистина ја разоткри и засили динамиката која веќе од претходно е присутна“.
Таа укажа на ранливоста на регионот, како што се слабите здравствени системи и големото старо население што ја направи помошта од ЕУ клучна. „Ако ЕУ сакаше да биде вистински геополитички играч, требаше да интервенира и навистина да му помогне на Балканот. Помошта на ЕУ дојде, на крајот – таа беше единствениот најважен донатор, со вредност вклучена во социо-економската и економската поддршка над 3,3 милијарди евра – но, како што често се случува, помошта на ЕУ беше бавна, а Брисел испраќаше мешани пораки“, рече Прелец.
„Добро е што Оливер Вархеи сега е таму и покажува солидарност, но сега сме 14 месеци по пандемијата. Имаме консензус дека првите неколку месеци беа изгубени во смисла на комуницирање на помошта на ЕУ на Западен Балкан. Паралелно – како што се гледа често – актерите како Кина и Русија имаат можност да можат да испраќаат многу побрзи и подиректни пораки отколку ЕУ “.
Оваа порака беше засилена и од некои медиуми во регионот и од политичари, особено од српскиот претседател Александар Вучиќ, кој избра да ја прими вакцината Синофарм и беше фотографиран како се бакнува со кинеското знаме кога Кина минатата пролет достави маски и друга медицинска опрема.
Пандемијата следеше по неколку години, во текот на кои се забавуваше процесот на проширување, а незадоволството што го чувствуваа аспирантните за влез од Западен Балкан се зголемуваше. Дури и владата во Скопје по радикалната промена на името на земјата од „Македонија“ во „Северна Македонија“ за решавање на долгогодишниот спор со Грција не успеа да го деблокира напредокот на членството на земјата, бидејќи бугарската влада стави вето на почетокот на пристапните преговори поради посебен сет на јазични и историски прашања.
Во посебна онлајн панел дискусија КОВИД-19 и геополитиката на Балканот организирана од тинк-тенк фокусиран на економијата Бругал, Кетрин Венд, шеф на единицата ДГ БЛИЗИ на Европската комисија, призна дека процесот бил „заглавен“, но тврди сегашната политика за проширување е „веродостојна со јасно дефинирани параметри за да се придвижи напред“ и исто така ја забележува ревидираната методологија која има за цел повторно да го засили процесот.
Додека земјите кандидати сметаат дека не се движат доволно брзо напред, Венд тврди дека потребата за кредибилитет треба да се однесува на обете страни, а од нивна страна земјите-членки на ЕУ сметаат дека реформите застанале во некои случаи. „Динамизмот е многу важен и од регионот и од Европската комисија. Ние сакаме да се движиме побрзо, но тоа зависи од земјите што ги исполнуваат критериумите “.
Александра Томаниќ, извршен директор на Европскиот фонд за Балканот, рече дека ЕУ сè уште ужива доверба кај населението на Западен Балкан, но го критикуваше неуспехот да се напредува во процесот на пристапување. „Кога ќе погледнете што стори Македонија и видите дека се уште се блокирани, мислам дека ЕУ направи голема грешка таму“, рече Томаниќ.
Интересите на Кина на Западен Балкан
Гледајќи ја мотивацијата на Кина да се обиде да ја зголеми својата улога на Западен Балкан, Ричард Туркањи, директор на програмата на Централноевропскиот институт за азиски студии, се потсмева дека Кина „не е Дедо Мраз што го обиколува светот нудејќи бесплатни подароци и градејќи фабрики и мостови бесплатно. Кина е во Западен Балкан заради свои интереси, кои се и економски и политички “.
Спроведувањето на овие интереси има и негативни несакани ефекти во регионот. Турчањи тврди дека Кина намерно не ја блокира европеизацијата или не ја уништува демократијата на Западен Балкан – нејзиниот клучен сојузник Србија би му бил покорисен на Пекинг во рамките на ЕУ отколку надвор – но Кина „има одредена гравитација и како резултат на таа гравитација Кина им овозможува на корумпираните регионални елити да продолжат со својот бизнис без да почувствуваат потреба за реформа “. Тој го издвојува непочитувањето на еколошките стандарди за некои инфраструктурни проекти во регионот.
Слична поента имаше и Томаниќ, која коментираше дека освен ЕУ, „има и други актери кои даваат ефтини пари без услови и го гледаме резултатот: Заробување на државата. ЕУ беше толерантна кон државните тенденции за заробување“, смета Томаниќ.
Јустина Шудлик, заменик-шеф на истражувањето и координатор за азиско-пацифичката програма на Полскиот институт за меѓународни работи (ПИСМ), го претстави растот на Кина во регионот (и ширум светот) од 2012 година, кога Пекинг изјави дека бара нови партнери и извозните пазари како одговор на прекумерниот капацитет и забавување на растот дома. Со нивната близина до важниот пазар во Западна Европа и релативно недоволно развиената инфраструктура, Западен Балкан и регионот на Централна и Источна Европа како целина, беа интересни за Кина. Сепак, Шудлик тврди дека Кина била релативно неефикасна, особено меѓу земјите-членки на ЦИЕ во ЕУ, каде „единствената успешна приказна е трговијата“. Додека земјите од Западен Балкан беа поприемчиви за понудите за заеми и инвестиции, Црна Гора се соочи со тешкотии при отплата и има многу повеќе ветувања отколку готови производи.
И додека Кина не успеа да ја замени ЕУ во регионот, Димитар Бечев, директор на Институтот за европска политика во Бугарија, на конференцијата ISPI рече дека Кина „го украде шоуто од Русија“, некогаш главниот ривал на западните сили за влијание во регионот. Во меѓувреме, според Бечев опаѓа влијанието на Русија во Србија и во босанската Република Српска по пристапувањето во Црна Гора и Македонија во НАТО. Дури и во Србија, на последните општи избори во 2020 година се намалува влијанието на Српската социјалистичка партија предводена од Ивица Дачиќ, еден од најсилните проруски гласови во Белград.
„Русија е реална во однос на можностите што ги има на располагање. Се гледа себеси како спојлер, а не како замена за ЕУ “, коментира Бечев, истакнувајќи дека Русија сè уште напредува со специфични проекти што се од значење за Москва, особено во енергетскиот сектор.
Така, додека ЕУ го губи тлото, ниту Русија, па дури и Кина не се исклучително силни ниту на Балканот, смета Карл Билд, поранешен специјален пратеник на ООН за Балканот, на панелот ISPI. Билд коментира: „Не значи дека Русија, Турција и другите се силни актери на Балканот, но ако ЕУ стане послаба, другите по дефиниција можат да станат посилни без да бидат особено силни“.
